مساله ازدواج یک پاسخ منطقی به نیاز زن و مرد به یکدیگر است که در تمام شرایع و ادیان و جوامع پذیرفته شده است. اسلام نیز بنیاد ازدواج را مبارک ترین بنیانها و بناها شمرده است و پیروان خود را بدان ترغیب و تشویق نموده است و شرایط و حدودی برای آن تعیین نموده است. پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله) نیز انسانی است همانند سایر انسانها با همان نیازها با این تفاوت که کمالاتی داشته که شایسته نزول وحی شده است.
قرآن می فرماید :« قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحى‏ إِلَیَّ[1] بگو من بشری هستم مثل شما، (امتیازم این است که) به من وحی می شود»

و همین کمالات روشن می کند که ایشان در انجام مساله ازدواج نیز مانند سایر مسائل قوای نفسانی خود را تحت کنترل داشته و  هیچگاه از جاده اعتدال خارج نشده است. برای تبیین واضح تر این مساله ذکر نکاتی لازم است:

الف- قبل از اسلام در میان اعراب و قریش صورت های مختلفی از ازدواج رواج داشت که بعضی از آنها را اسلام منع کرد ولی آنهایی که با روح انسانیت و اسلام سازگار بود تأئید نمود، که از جمله آنها نکاح با دختر صغیره با اجازه پدر و ولی او بوده، مشروط به اینکه مراسم زفاف به بعد از بلوغ موکول شود. بنابراین جای هیچ تردیدی نیست که عروسی پیامبر (ص) با یک زن بالغ بوده است.

ب- وضعیت خاص آب و هوایی عربستان باعث رشد سریع دختران می شده و از سویی نیز ازدواج هایی نظیر ازدواج پیامبر (ص) با عایشه، در آن زمان امر رایجی بوده است، و اگر این گونه نبود قطعاً دشمنان پیامبر(صلی الله علیه و آله) که در آن زمان از هر وسیله ای برای ضربه زدن به دعوت آن حضرت استفاده می کردند، از کنار موضوع ازدواج آن حضرت با عایشه به راحتی نمی گذشتند. در حالی که در منابع قدیمی هیچ موردی را نمی توان یافت که این ازواج را به انتقاد گرفته باشند یا طعنه ای بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) زده باشند، و تنها در قرون اخیر تعدادی از مستشرقان که درک صحیحی از تاریخ و شرایط تاریخی نداشته اند، این مساله را مطرح کرده و سخنان ناروایی در این موضوع بیان کرده اند. البته عده ای از آنها با مطالعه بیشتر تمام تهمت های مطرح را نفی کرده اند.


ج- با مطالعه و بررسی نقل های تاریخی در می یابیم که سن عایشه هنگام ازدواج با پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) حداقل 14 سال بوده است. و برای تبیین این مساله قرائنی که سنی بیش از 9 سالگی را نشان می دهد، به همراه نقد هایی برای پذیرش سن 9 سالگی بیان می کنیم:

1) بیشتر احادیثی که سن عایشه را هنگام ازدواج 9 سال گفته اند یا از طرف هشام بن عروه روایت شده است و یا از سوی راویان عراقی. و اهل مدینه؛ آنهایی که هشام بن عروه بیشتر از هفتاد سال نخست زندگی خویش را در میان شان سپری کرده بود مسأله را روایت نکرده اند. و تمام روایت های عروه از راویان عراقی است.

و احادیثی که عروه در واخر عمر و از روات عراقی نقل کرده، محل خدشه رجالیون بوده است:

مؤلف "تهذیب التهذیب" (کتابی در علم الرجال)می گوید: "مالک بن انس" در مورد آن عده احادیث او که از طریق راویان عراقی روایت شده اند ملاحظه داشت.[2]

امام محمد الذهبی متوفای سال 748هـ در "میزان الاعتدال" که کتاب دیگری در "علم الرجال" به حساب می آید، در باره هشام می گوید: حافظه هشام در اواخر زندگی اش ضعیف شده بود.

2) ابن سعد(در طبقات) به نقل ازعایشه روایت میکندکه پیامبر در شوال سال دهم بعثت وسه سال پیش ازهجرت درحالیکه عایشه شش ساله بود وی را به عقد خود در آورد. سپس در روز دوشنبه دوازدهم ربیع الاول به مدینه هجرت نمودند. و در 9 سالگی با عایشه ازدواج نمود[3]

نکته ای که در همگی این نوع روایتها خود را نشان می دهد اینکه در تمامی این روایت ها، راوی خود عایشه یا خواهر زاده اش، عروه بن زبیر است و درباره عایشه باید گفت چگونه ممکن است کودکی شش ساله تمامی این جزئیات را چنین دقیق و با تاریخ روشن در ذهنش حفظ کند؟! چنانکه میگوید: «پیامبر در روز دوشنبه دوازدهم ربیع الاول به مدینه هجرت نمودند. و در شوال همان سال درست هشت ماه بعد با وی ازدواج کرد»!

3) در منابع تاریخی آمده که ابو بکر در پاسخ خوله دختر حکیم‏ که بعنوان خواستگاری پیامبر(صلی الله علیه و آله) از عایشه آمده بود، میگوید که چنین چیزی شدنی نیست زیرا که من برادر او هستم- و به پیمان برادری ابوبکر با پیامبر (ص) اشاره می کند[4] این در حالی است که پیمان برادری بین مسلمانان مربوط به بعد از هجرت است. و ادعای عایشه خواستگاری قبل از هجرت است.

4) اگر فرض کنیم همانطور که عایشه خودش گفته سنش موقع ازدواج 9 سال بوده و در آن زمان از فرط خرد سالی هنوز با اسباب بازی هایش بازی میکرده. باید در نظر داشته باشیم که اهل سنت حدود 25 هزار روایت فقهی از او در دست دارند. و باید عایشه زمان قابل ملاحظه ای بعد از افزایش سن در خدمت پیامبر (ص) بوده باشد تا بتواند این همه روایت را نقل کند. در حالی که اگر سن 9 سالگی در زمان عروسی را باور کنیم، عایشه زمان رحلت پیامبر (ص) تنها 18 سال داشته است.

5) بخاری در کتاب تفسیر خویش حدیثی را از عایشه نقل نموده، که در آن می‌گوید: هنگام نزول آیة «بَلِ السَّاعَةُ مَوْعِدُهُمْ وَ السَّاعَةُ أَدْهى‏ وَ أَمَرُّ »[قمر/46]  من «جاریه»ای بودم و بازی می‌کردم».[5] کتاب های تفسیر و حدیث می گویند، که این آیه هشت سال قبل از هجرت پیامبر به مدینه نازل شده است. اگر سن عایشه را هنگام نزول این آیه حداقل ده ساله فرض کنیم، سن ایشان هنگام ازدواج باید در حدود بیست بوده باشد.

6)بر اساس روایت های معتبر تاریخی، «اسماء» خواهر بزرگ عائشه ده سال از او بزرگتر بوده است.[6] و کتاب های  معتبر تاریخی گزارش می دهند که اسماء در سال هفتاد و سوم هجری به عمر صد سالگی بدرود حیات گفته است.[7] اگر اسماء در سال هفتاد و سوم هجری صد ساله بوده باشد، پس عمر او هنگام هجرت باید بیست و هفت و یا بیست و هشت بوده باشد. بنابراین عائشه در زمان هجرت باید هفده ساله و یا هجده ساله بوده باشد. که با توجه به عروسی عایشه بعد از هجرت عمر ایشان در زمان ازدواج هجده و یا بیست بوده است.

7) ابن هشام از اولین نگارندگان سیره پیامبر(صلی الله علیه و آله) معتقد است که عائشه از نخستین پیروان حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) و از کسانی که در سالهای نخست اسلام، ایمان آورده بودند، می باشد[8] برای پذیرش دین باید بگوییم عایشه در سال چهارم بعثت (سال علنی شدن دعوت به اسلام) حداقل سه ساله و یا پنج ساله بوده باشد، که بنا بر آن هنگام ازدواج باید حداقل چهارده و یا شانزده ساله بوده باشد.
 ابن هشام می گوید که عائشه بعد از هجده نفر ایمان آورده است.[9] بر مبنای این سخن ابن هشام سن عائشه هنگام ازدواج باید در حدود شانزده تا بیست سال بوده باشد.

8) براساس تاریخ ابن هشام وسخن ابن‌حجر عسقلانی،حضرت فاطمه (س) پنج سال بزرگتر از عایشه بوده است. اگر این سخن درست باشد، پس عمر عائشه هنگام ازدواج باید در حدود شانزده سال بوده باشد.

9) عایشه سالها قبل از خواستگاری پیامبر، نامزد مرد دیگری بوده و آماده ازدواج بوده است. این شخص جبیر فرزند مطعم نام داشت. هشت سال قبل از هجرت، که ابوبکر قصد هجرت به حبشه را داشت، نزد مطعم رفت و گفت که او می خواهد عائشه را که در قید نامزدی فرزندش جبیر می باشد با فرزندش تزویج نماید، ولی مطعم به خاطر آنکه ابوبکر مسلمان شده بود، عقد نامزدی فرزندش را با عائشه فسخ نمود. از این روایت بر می آید که حتی هشت سال قبل از نامزدی عائشه با پیامبر، عائشه آمادة ازدواج بوده است.[10]

10) برخی راویان آورده اند که عایشه در هفتاد سالگی و در سال 57 هجری وفات کرده است. و  این نقل پایین ترین سنی است که برای وفات او در سال 57 ذکر شده است. اگر عروسی عایشه با پیامبر (ص) را در سال اول هجرت بدانیم عایشه در آن موقع حداقل 14 سال داشته است.

11) در الطبقات ابن سعد آمده است که عایشه در زمان 3 خلیفه اول در صدور فتوا استقلال پیدا کرده بود ابن سعد همچنین می گوید: عایشه به روزگار عمر و عثمان و پس از آن تا هنگامى که زنده بود فتوى مى‏ داد و عمر و عثمان و دیگر بزرگان اصحاب رسول خدا (ص) پس از رحلت آن حضرت، کسانى را پیش او مى‏ فرستادند و او را از سنن رسول  خدا (ص) مى ‏پرسیدند.![11] اگر روایت خود عایشه را در مورد سنش بپذیریم که در هنگام وفات پیامبر 18 سال داشته چطور ممکن است زنی 18 ساله آنهم با حضور زنان دیگری چون ماریه قبطیه و ام سلمه و ... که هم بزرگتر از او و هم به گواهی تاریخ دانشمند تر بوده اند یا در حضور بانویی چون حضرت زهرا سلام الله علیها بتواند استقلال در قضا و فتوا دادن داشته باشه مگر اینکه سنش بسیار بیشتر از آن چیزی باشد که خودش گفته است.

[1]. سوره کهف،آیه110.
[2]. تهذیب التهذیب، جلد 11، صفحه 48، 51.
[3]. الطبقات‏ الکبرى،ترجمه محمود مهدوی دامغانی،،ج‏8،ص:57؛ دلائل‏ النبوة،ترجمه محمود مهدوی،ج‏2،ص:112
[4]. دلائل‏ النبوة/ترجمه،ج‏2،ص:113
[5]. فتح الباری، شرح صحیح البخاری، جلد8، صفحه486، المکتبه السلفیه، 1407هـ،ق، قاهره، مصر
[6]. الامام الذهبی، سیر اعلام النبلاء، جلد2، صفحه 289، موسسه الرساله، بیروت، لبنان، 1992" و "ابن کثیر، البدایه والنهایه، جلد8، صفحه 371، دارالفکر العربی، الجیزه، مصر 1933
[7]. ابن کثیر، البدایه و النهایه، جلد8، صفحه372، دارالفکر العربی، الجیزه،‌ مصر 1933
[8]. ابن هشام، السیره النبویه، جلد1، صفحه 234-227، مکتبه الریاض الحدیثه، الریاض، المملکه العربیه السعودیه.
[9]. ابن هشام، جلد1، صفحة271
[10]. برخی ازمنابعی که به نامزد بودن عایشه با پسر مطعم اشاره کرده اند عبارتند از: تاریخ‏ الطبری/ترجمه،ج‏4،ص:1290 ؛ دلائل ‏النبوة، ابو بکر احمد بن حسین بیهقى (م 458)، ترجمه محمود مهدوى دامغانى‏،ج‏2،ص:113 ؛ الطبقات‏ الکبرى، محمد بن سعد کاتب واقدى (م 230)، ترجمه محمود مهدوى دامغانى‏،ج‏8،ص:57
[11]. الطبقات‏ الکبرى/ترجمه،ج‏2،ص:357