1. درک عمیق تر و ملموس تر حقایق

• مطالع? تاریخ درک عمیق‌تری از حقایق را به ما می‌دهد و کمک می‌کند تا بسیاری از حقایق نظری برای ما قابل لمس شوند و به نوعی حقایق را بی‌واسطه از سرچشمه دریافت کنیم. وقتی تاریخ را مطالعه می‌کنیم با ترجم? مفاهیم مواجه نیستیم بلکه با خود واقعیت‌ها مواجهیم. تاریخ در واقع بیان کنش‌ها و واکنش‌هاست و لذا درک عمیق‌تری از حقایق و مفاهیم را به ما هدیه می‌دهد. به عنوان مثال فردی را در نظر بگیرید که در کتابخانه به مطالع? مبحث مردم شناسی پرداخته‌است. حال اگر این فرد به میان مردم کوچه و بازار برود و با آنها تعامل داشته باشد قطعاً معرفت عمیق‌تری از مردم کسب خواهد کرد که آموخته‌های نظری با وجود فوایدی که دارند، اما هیچ‌گاه این معرفت را به او نخواهند داد.

2. زایندگی معارف دریافتی از تاریخ

• حقایقی که از تاریخ دریافت می‌کنیم برای ما دائماً زایندگی داشته و محدودیت مفاهیم نظری را ندارد. وقتی یک مفهوم نظری را یاد می‌گیریم در مقایسه با یادگیری یک پدید? عینی و تاریخی، زایندگی کمتری خواهد داشت و کمتر برای ما همچون چشمه جوشش خواهد داشت. امّا واقعیت‌ها ذوابعاد و ذو وجوه هستند. اگر به‌واسط? مطالع? تاریخ، واقعیتی را در اختیار داشته باشیم، این واقعیت را می‌توانیم از ابعاد و زوایای مختلف بررسی و تحلیل کنیم و هر زمان بسته به عقل و فهم خود و نیاز زمان، مفاهیم تازه‌ای را از آن دریافت نماییم. ولی مفاهیم نظری عموماً این خاصیت را نداشته و ظرفی ت آنها به‌لحاظ برداشت مفاهیم و معارف مختلف، کمتر از واقعیت‌ها هستند.

3. آثار فراوان تربیتی

• اثر تربیتی مفاهیم و پیام‌های تاریخی بر روی انسان بسیار زیاد است. اساساً هر مفهوم و پیامی که در بستر تاریخ قرار گرفته و از دل یک تجرب? تاریخی به انسان منتقل می‌شود، اثرش در انسان از نظر تربیتی بیشتر از مفاهیمی خواهد بود که از طریق مباحث عقلی و نظری دریافت کرده است؛ و حتی از موعظه اثرش بیشتر است. ممکن است انسان به لحاظ عقلی در خصوص مطلبی قانع شود ولی وقتی آن را در بستر تاریخ دریافت کند میزان تأثیرپذیری روحی‌اش بیشتر خواهد بود. یکی از دلایل اینکه بررسی سیر? بزرگان و عرفا، اینقدر از نظر روحی تأثیرگذار و تربیت کننده‌است، همین است. هرکسی می‌خواهد از نظر روحی و اعتقادی خودش را تربیت کند باید تاریخ اسلام بخواند. اگر کسی مطالع? عمیق در تاریخ داشته باشد، یک پختگی روحی خاصی پیدا خواهد کرد و در نهایت درد دین در سینه اش پدید خواهد آمد. برترین اسوه ها همه در بستر تاریخ شکل میگیرند و عاقبتهای عبرت آموز در تاریخ فراوان وجود دارند که باید برای پرهیز از سوء عاقبت از آنها خبر داشت. یکی از آثار تربیتی بسیار مهم که به دست آوردن آن تقریبا منحصر به مطالعه تاریخ است نفرت پیدا کردن از کفر و اهالی جبهه باطل است.